آیا تا به حال به این موضوع اندیشه اید که یک کالای آماده که شما آن را از فروشگاه خریداری می کنید چه روندی را طی کرده است تا در این بسته بندی شکیل به دست شما برسد ؟ یک قوطی کنسرو لوبیا را در نظر بگیرید ! برای تبدیل شدن لوبیا به کنسرو آماده مراحل زیادی پشت سر گذاشته شده است و فرآیندهای متنوعی رخ داده اند تا در نهایت به مواد اولیه ارزشی افزوده شود و محصول نهایی مشتری را مجذوب کند. برای انجام این فرایندها سرمایه، انرژی و زمان خاصی مصرف شده است. تمامی روندها و عملکردهایی که برای افزودن ارزش به یک کالا یا خدمت صورت می گیرد را زنجیره ارزش می گویند. در این مقاله به بررسی تعریف زنجیره ارزش و اهمیت تحلیل زنجیره ارزش می پردازیم و از نقطه نظر های مختلف این مفهوم را بیشتر توضیح خواهیم داد.
تعریف زنجیره ارزش
در پاسخ به این سوال که زنجیره ارزش چیست؟ می توان گفت زنجیره ارزش یا value chain مجموعه ای از فعالیت ها، برنامه ها و عملکرد هاست که برای افزودن ارزش به یک کالا یا خدمات انجام می شود. این فعالیت ها شامل چند مرحله پی در پی و هزینه بر هستند که نهایتا منجر به افزودن ارزش می شوند. حالا چرا محصولات از زنجیره ارزش عبور می کنند؟ یا به عبارت دیگر ارزش زنجیره چیست؟ محصولی که در زنجیره ارزش، ارزشمندتر شده به بهای گران تری فروخته می شود ، تفاوت هزینه های افزودن ارزش به محصول و قیمت فروش نهایی آن، حاشیه سود را تعیین می کند. بدیهی است که اگر با ثابت نگه داشتن هزینه ها، ارزش بیشتری به محصول افزوده شود سودآوری بیشتر خواهد بود. فعالیت هایی که در طی زنجیره ارزش انجام می شود از ابتدای تامین مواد اولیه تا رسیدن محصول نهایی به دست مصرف کننده و حتی حمایت از کالا پس از فروش را شامل می شوند. مجموعه فعالیت های اصلی در زنجیره ارزش شامل اقداماتی مانند لجستیک درونی، عملیات و تولید، لجستیک بیرونی، بازاریابی و فروش و خدمات پس از فروش هستند. همچنین، اقدامات پشتیبانی در زنجیره ارزش که شامل تدارکات، نیروی انسانی ، توسعه فناوری و زیرساخت ها هستند برای بهبود کارایی فرایندها در زنجیره ارزش از اهمیت خاصی برخوردارند. هر اندازه که این مراحل با دقت و کیفیت بیشتری انجام شوند ارزش نهایی محصول بالاتر خواهد بود.
اهمیت استفاده از زنجیره ارزش برای سازمان ها چیست؟
تحلیل زنجیره ارزش یکی از راه های تولید ارزش بیشتر و موفقیت در بازار هدف است. بررسی و تحلیل زنجیره ارزش با اهدافی مانند کاهش هزینه ها ، بهبود کیفیت و حجم تولید محصولات، ایجاد مزیت های رقابتی و…. صورت می گیرد. استفاده از تحلیل زنجیره ارزش با آگاهی بخشی و ارائه دیدی روشن از میزان موفقیت استراتژی تولید محصولات و همچنین آگاهی از وضعیت رقبا به شناخت راهکارهای کارآمد برای ایجاد مزیت های رقابتی منجر می شود. مزیت رقابتی در زمینه های متنوعی مانند رهبری هزینه ها، ارتباط با مشتریان، تامین منابع و… کسب و کار شما را از رقبا متمایز می‌کند. هر اندازه که کسب و کار شما دارای مزایای رقابتی بیشتر ی باشد، مشتریانی بیشتری مجذوب برند شما می شوند و سودآوری بیشتری را تجربه خواهید کرد.
تجزیه و تحلیل زنجیره ارزش شامل چه مواردی می شود؟
همانطور که اشاره شد، استفاده از تجزیه و تحلیل زنجیره ارزش با ایجاد مزیت رقابتی، می تواند منجر به سودآوری بیشتر شود. مراحل تجزیه و تحلیل زنجیره ارزش معمولا شامل موارد زیر می شود.
شناسایی فعالیت های اصلی و پشتیبانی
یکی از مهم ترین موارد برای تحلیل اصولی زنجیره ارزش شناسایی ، درک و تفکیک درست فعالیت های اصلی و پشتیبانی در این زنجیره است. شناسایی و جداسازی این فعالیت ها می تواند آگاهی ما را از وضعیت کسب و کار افزایش داده و روندهای قابل تغییر و نیازمند به ارتقا را مشخص کند. به عبارت دیگر، درک بالاتر از شرایط فعلی کسب و کار و شناسایی روندهای تاثیر گذار برای ارتقا و بهبود با شناسایی و جداسازی این فعالیت ها اتفاق می افتاد.
شناسایی بازار هدف و نیازهای آن
آنچه باعث تمایز کسب و کار شما از رقبا می شود توجه بیشتر مشتریان و مجذوب کردن آن هاست. برای ایجاد مزیت رقابتی توجه به بازار هدف و نیازهای مشتریان از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین در هنگام تحلیل زنجیره ارزش باید روندهایی با بیشترین میزان تاثیرگذاری بر مشتری را شناسایی کنیم و آن ها را بهبود ببخشیم.
جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات
گفتیم که هدف زنجیره ارزش افزودن ارزش به کالا یا خدمات است. جمع آوری اطلاعات از تمامی مراحل و فعالیت های زنجیره ارزش با هدف مدیریت بهتر هزینه ها، شناخت نقاط ضعف و قوت و آگاهی از وضعیت رقبا انجام می شود و برای تحلیل زنجیره ارزش ضروری است. در این مرحله باید هزینه های افزایش ارزش و تغییر روندها را هم مورد بررسی قرار دهیم و اطلاعات لازم در این خصوص را جمع آوری کنیم.
شناخت فرصت ها برای ایجاد مزیت های رقابتی
برای ایجاد مزیت رقابتی باید با استفاده از اطلاعات جمع‌آوری‌شده برنامه ریزی مشخصی برای ایجاد ارزش بیشتر تدوین کرد. در این مسیر باید روی تصمیمات ارزش آفرین تمرکز کرده و آنها را با سرعت قابل قبولی اجرایی کنیم. تا در نهایت با اصلاح و بهبود مراحل و روندهای مختلف حاشیه سود کسب و کار افزایش پیدا کند.
انواع زنجیره ارزش کدامند؟
یکی از رایج ترین دسته بندی ها در رابطه با انواع زنجیره ارزش بر اساس محدوده یا موقعیت مکانی زنجیره ارزش صورت می گیرد. بر همین اساس زنجیره ارزش می تواند شامل منطقه کوچکی مانند یک شرکت خصوصی باشد یا حتی در سطح جهانی و در چندین کشور تعریف شود. برهمین اساس انواع زنجیره ارزش شامل موارد زیر هستند.
زنجیره ارزش سازمانی
زنجیره ارزش در سطح یک سازمان با تمرکز بر فعالیت‌هایی که آن سازمان برای ایجاد مزیت های رقابتی و حاشیه سود بیشتر صورت می گیرد، تعریف می شود. در واقع ، این زنجیره منحصر روندها و عملکردهای انجام شده در یک سازمان را پوشش می دهد.
زنجیره ارزش در سطح صنعت
زنجیره ارزش در سطح یک صنعت شامل تمامی فعالیت‌ها و اقداماتی می شود که در راستای تولید و عرضه یک محصول در یک صنعت خاص انجام می شود. این فعالیت ها شامل فرآیندهایی نظیر تهیه مواد اولیه و تغییر آن ، تولید و بسته بندی و تحویل کالا است. این سطح از زنجیره ارزش ممکن است فعالیت های چند سازمان را شامل شود.
زنجیره ارزش در سطح جهانی
زنجیره ارزش جهانی برای کسب و کارهایی مطرح می شود که کالا ها یا خدمات خود را به‌صورت جهانی ارائه می‌دهند. فعالیت‌های چنین کسب و کارهایی معمولا شامل توسعه، تولید یا بازاریابی است که توسط چند کشور انجام می شوند.
زنجیره ارزش پورتر
مایکل ای.پورتر، که یک نابغه آمریکایی و استاد دانشگاه هاروارد است در کتاب مزیت رقابتی (Competitive Advantage) خود یکی از بی نظیرترین مدل ها را برای درک مفهوم زنجیره ارزش ارائه کرده است. این مدل که به نام زنجیره ارزش پورتر در سراسر جهان شناخته می شود مبنا و الگوی عملکرد بسیاری از شرکت ها در این زمینه است. بر اساس زنجیره ارزش پورتر، نمی توان برای درک مزیت رقابتی، به یک سازمان به‌عنوان یک کل منسجم نگاه کرد چون این مفهوم به فعالیت‌های مختلف و مجزایی وابسته است. فعالیت هایی که شامل زمینه های مختلف طراحی، تولید، بازاریابی، ارائه، توزیع و پشتیبانی هستند. در حقیقت پورتر برای توضیح زنجیره ارزش در یک سازمان در ابتدا فرایندهای سازمانی را به اجزای کوچک‌تری تقسیم می کند. سپس تک تک این فعالیت ها را برای بهبود زنجیره ارزش در یک سازمان، ارزیابی می کند. با بررسی مرحله به مرحله فرایند تولید میتوان ارزش را در مرحله افزایش داد و مراحلی که بیشترین حجم از رضایت مشتری در آن ها خلق می شود را شناسایی کرد.
چگونه زنجیره ارزش را پیاده سازی کنیم ؟
همانطور که گفته شد زنجیره ارزش شامل روندها و فعالیت های مهمی است که توجه به آن باعث ایجاد مزیت رقابتی و افزایش حاشیه سود می شود. برای مدیریت و پیاده سازی زنجیره ارزش سه مرحله اصلی وجود دارد که باید به ترتیب انجام شوند. این سه مرحله شامل موارد زیر هستند.
مرحله اول: طرح و نقشه
مهمترین نکته برای مدیریت زنجیره ارزش طراحی یک نقشه مناسب است. برای تهیه این طرح و نقشه ضمن شناسایی نیازهای کلی سازمان، باید اثرات آنها بر هر جز از زنجیره را هم بررسی کنید. همچنین، باید اطلاعات لازم برای درک عمیق فرآیندهای مختلف زنجیره ارزش را جمع آوری کنید. علاوه بر این، در نقشه راه باید فعالیت‌های سازمانی که در دو مرحله اصلی و پشتیبانی طبقه بندی می شوند را اولویت بندی کنید و برای بهبود در هر دسته برنامه ریزی ویژه ای داشته باشید.
مرحله دوم: بررسی و تحلیل زنجیره ارزش
به طور کلی مدیریت زنجیره ارزش با دو رویکرد انجام می شود، این دو رویکرد شامل کاهش هزینه‌ها و ایجاد تمایز با رقبا هستند. بنابراین می توانید از دو رویکرد مختلف یعنی جنبه مدیریت هزینه ها و یا جنبه ایجاد مزیت رقابتی زنجیره ارزش را تحلیل کنید. در رویکرد بر مبنای هزینه، تمام فاکتورهای موثر بر هزینه ها کنترل می شوند تا از طریق کاهش هزینه ها سود آوری افزایش یابد. اما در رویکرد ایجاد تمایز، با توجه به نیازهای مشتری استراتژی تولید، عرضه و بازاریابی مورد بررسی قرار می گیرند تا با بهبود این روندها ارزش بیشتری خلق شود.
مرحله سوم ؛ حضور در عرصه رقابت و بهبود جنبه های رقابتی محصول
در این مرحله از مدیریت زنجیره ارزش باید بر مبنای یکی از جمله های انتخاب شده یعنی کاهش هزینه‌ها یا ایجاد تمایز در محصول، سازمان در عرصه رقابت حضور پیدا کند. بسته به اینکه کدام رویکرد را از بین دو گزینه کاهش هزینه ها و ایجاد تمایز انتخاب کرده ایم باید فرایندها را به روش خاص و با توجه به رویکرد اتخاذ شده مدیریت کنیم.
مدل زنجیره ارزش شامل چه فعالیت هایی است؟
ساختار زنجیره ارزش شامل دو دسته فعالیت اصلی و فعالیت پشتیبانی است که در نهایت به تولید محصول ارزشمند در یک سیستم منجر می شوند..
فعالیت اصلی در زنجیره ارزش
فعالیت های اصلی در هر مجموعه شامل تمامی مراحلی می شوند که از لحظه تامین مواد اولیه تا فروش و حمایت از کالا پس از تحویل به مشتری انجام می شوند. این فعالیت ها شامل موارد مهمی مانند کنترل و بررسی چگونگی تامین مواد اولیه ( لجستیک درونی )، ایجاد تغییر و تحول در مواد اولیه ( عملیات)، بسته بندی و عرضه کالا ( لجستیک بیرونی )، شناساندن محصول به بازار هدف ( بازاریابی و فروش ) و حمایت از کالا پس از تحویل به مشتری ( خدمات پس از فروش ) هستند.
فعالیت پشتیبانی در زنجیره ارزش
فعالیت های پشتیبانی در زنجیره ارزش شامل فعالیت هایی هستند که برای تقویت و بهبود پنج فعالیت اصلی انجام می شوند این فعالیت ها شامل تدارکات، تامین و آموزش نیروی انسانی ، تامین زیرساخت ها و توسعه فناوری در سازمان هستند. فعالیت های پشتیبانی در نهایت کارایی و ارزش آفرینی را در یک سیستم بهبود می بخشند و کیفیت فعالیت های اصلی را افزایش می دهند.
مراحل فعالیت های اصلی در مدل زنجیره ارزش کدامند؟
در مدل زنجیره ارزش، پنج مرحله اصلی که موجب ایجاد مزیت های رقابتی می شوند و به تولید ارزش می انجامند عبارتند از :
مرحله اول) لجستیک درونی:
لجستیک درونی مجموعه فعالیت‌های مربوط به تامین به موقع و دقیق مواد اولیه با کیفیت را شامل می شود. فعالیت هایی از جمله نقل و انتقالات، انبارداری، کنترل و برنامه ریزی و نظارت بر نحوه تامین مواد اولیه و ایجاد و بهبود روابط با تامین‌کنندگان در این مرحله جای می گیرند.
مرحله دوم ) عملیات:
مرحله عملیات شامل مجموعه فعالیت هایی است که در راستای تولید کالای نهایی از مواد اولیه انجام می شوند. در واقع، در این مرحله از طریق ایجاد تغییر در مواد اولیه ارزش خلق می شود .
مرحله سوم) لجستیک بیرونی:
مجموعه فعالیت‌هایی که برای عرضه کالای ارزشمند تولید شده به بازار مصرف انجام میشوند را لجستیک بیرونی می نامند. مراحلی از جمله بسته‌بندی، بارگیری، تحویل و توزیع محصولات در این مرحله جای می گیرند.
مرحله چهارم) بازاریابی و فروش:
این مرحله شامل تمام فعالیت هایی است که در راستای افزایش فروش و شناساندن محصول ارزشمند تولید شده به بازار هدف انجام می شود. قیمت‌گذاری، تبلیغات، برندسازی و… از فعالیت های هستند که در راستای بازاریابی و فروش انجام می شوند.
مرحله پنجم) خدمات پس از فروش:
خدمات پس از فروش برای تداوم فروش، ثبات سودآوری و برقراری ارتباط موثر با مشتریان ارائه می شوند. فعالیت های نظیر بررسی کیفیت، تعمیرات، خدمات مشتریان و سایر خدماتی که پس از فروش کالا یا ارائه خدمت در اختیار مشتری قرار می‌گیرد در این مرحله جای دارند.
مراحل فعالیت های پشتیبانی در مدل زنجیره ارزش کدامند؟
همانطور که اشاره شد، چهار مرحله فعالیت‌های پشتیبانی در مدل زنجیره ارزش وجود دارند که در جهت بهبود پنج فعالیت اصلی عمل می کنند این چهار مرحله عبارتند از :
مرحله اول) تدارکات
برای تولید ارزش در یک سازمان تامین به موقع و به اندازه مواد اولیه و در اختیار داشتن ماشین آلات مناسب و کارآمد بیش از هر موضوعی حائز اهمیت است. تمامی فعالیت‌های مربوط به تهیه مواد اولیه، تامین ماشین‌آلات و قطعات مورد نیاز جز فعالیت های تدارکاتی به حساب می آیند. همچنین، مواردی مانند مذاکره بر سر قیمت‌ها، انتخاب فروشندگان و ایجاد روابط هوشمندانه تجاری با سازمان ها و صنایع از دیگر اهدافی هستند که در حوزه فعالیت های تدارکاتی انجام می شوند.
مرحله دوم) منابع انسانی
منابع انسانی یکی از تاثیرگذارترین ارکان برای پیشرفت و ارزش آفرینی در هر سازمانی هستند. فعالیت های مرتبط با استخدام، آموزش و حفظ نیروی انسانی از مهمترین فعالیت های پشتیبانی در حوزه منابع انسانی هستند.بعلاوه، مواردی مانند مدیریت استراتژیک منابع انسانی و سیاست گذاری برای حفظ کارکنان در یک سازمان در حوزه فعالیت های پشتیبانی مرتبط با منابع انسانی جای دارند.
مرحله سوم) زیرساخت‌ها
تامین زیرساخت ها برای تداوم بهره وری و پیشرفت یک مجموعه حائز اهمیت است. برنامه ریزی دقیق برای مدیریت سازمان، حفظ سرمایه، تعیین و تامین بودجه، پرداخت دستمزد و…. از جمله مواردی هستند که در راستای تامین زیر ساخت های سازمان انجام می شوند.
مرحله چهارم ) توسعه فناوری
حرکت همسو با تکنولوژی و نوآوری از مهم ترین فاکتورها برای توسعه یک سیستم و ارزش آفرینی بیشتر هستند. فعالیت‌های مربوط به تحقیقات بازار، طراحی و نوآوری، تامین ایمنی پایگاه‌ها و… در حوزه توسعه فناوری جای می گیرند. در این حوزه همچنین، تحقیق برای بهبود ایمنی و کیفیت محصولات و تلاش برای به‌روزرسانی تجهیزات فرسوده انجام می شود تا با صرف هزینه و زمان کمتر ارزش بیشتری در سیستم خلق شود.
بررسی تفاوت زنجیره تامین و زنجیره ارزش
قبل از آنکه به بررسی تفاوت زنجیره تامین و زنجیره ارزش بپردازیم، بهتر است در ابتدا تعریف این دو مفهوم را مرور کنیم. زنجیره تامین به شبکه‌ای از نهادها گفته می شود که با هدف تامین مواد اولیه و خام، تبدیل آنها به کالای نهایی و در نهایت توزیع محصولات با یکدیگر فعالیت می کنند.اما زنجیره ارزش، به عنوان مفهومی گسترده تر بر ایجاد یا افزایش ارزش در هر یک از مراحل تامین مواد اولیه، تولید و تحویل کالا متمرکز است. در رابطه با ارتباط زنجیره تامین و زنجیره ارزش
باید گفت این دو رویکرد تا حد زیادی با هم همپوشانی دارند با این تفاوت که زنجیره تامین در درون زنجیره ارزش تعریف می شود. زنجیره تامین با تامین نیازهای کسب و کار رابطه دارد و به این موضوع تمرکز دارد که چگونه یک شرکت همه ی تمهیدات لازم را برای ایجاد محصولات یا ارائه خدمات خود فراهم کند . اما زنجیره ارزش که گسترده تر از زنجیره تامین است بر آفرینش ارزش بیشتر برای مجذوب کردن مشتریان متمرکز است. هم زنجیره تامین و هم زنجیره ارزش برای کسب و کارها حائز اهمیت هستند زیرا این دو باید با هم نیازها و اولویت‌های کسب و کار را مشخص کنند .
معرفی برترین کتاب ها در زمینه زنجیره ارزش
همانطور که مطالعه کردید زنجیره ارزش و تحلیل آن به عنوان یک ابزار ارزشمند برای افزایش کارایی و بهبود سودآوری در یک سازمان، از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از راه های کسب آگاهی بیشتر در زمینه زنجیره ارزش و استفاده از آن مطالعه کتاب های تالیف شده در این حوزه است. کتاب زنجیره ارزش: مفاهیم، تحلیل و کاربرد در توسعه و سیاست‌گذاری، نوشته علیرضا فرمهینی‌فراهانی و آزاده هادی‌زاده‌اصفهانی که توسط نشر روزنه زبان در سال 1396 منتشر شده است. یکی از بهترین منابع در مورد زنجیره ارزش است. در این کتاب به معرفی دستگاه فکری و ابزارهای اجرایی مرتبط با زنجیره ارزش پرداخته شده است.
سوالات متداول
در ادامه به چند سوال متداول پیرامون زنجیره ارزش، پاسخ خواهیم پرداخت.
زنجیره ارزش سازمان چیست ؟
زنجیره ارزش سازمان مجموعه عملیات زنجیر واری است که در یک سازمان برای خلق ارزش بیشتر انجام می شوند.
زنجیره ارزش جهان چیست ؟
زنجیره ارزش جهانی، زنجیره ای از فرایندها و عملکرد هاست که مجموعا از انرژی، فناوری، سرمایه و نیروی چند کشور ایجاد شده است. به بیان دیگر، زنجیره ارزش جهانی تولید ارزش توسط چند کشور را نشان می دهد.
تحلیل زنجیره ارزش برای کسب و کارها چه مزایایی دارد ؟
با توجه به تحلیل زنجیره ارزش می توان رویکردهایی را برای کاهش هزینه، ایجاد مزیت های رقابتی و در نهایت سودآوری بیشتر اتخاذ کرد.
جمع بندی
زنجیره ارزش مجموعه ای فرایندها و عملکرد هاست که در نهایت منجر به افزودن ارزش به کالا یا خدمات خاصی می شوند. زنجیره ارزش را می توان در سطوح مختلف سازمانی ، صنعتی و جهانی تعریف کرد. تحلیل و مدیریت زنجیره ارزش با هدف ایجاد حاشیه سود بیشتر انجام می شود. از آنجایی که هر اندازه ارزش افزوده شده به یک کالا یا خدمت بیشتر باشد، حاشیه سود بیشتر خواهد بود بررسی و تحلیل زنجیره ارزش با هدف افزودن ارزش بیشتر به محصول انجام می شود.
دو رویکرد مهم برای افزودن ارزش در زنجیره ارزش وجود دارد که شامل رویکرد هزینه محور و رویکرد ایجاد تمایز هستند. در رویکرد هزینه محور تمرکز بر کاهش هزینه ها برای افزایش سودآوری است و در رویکرد ایجاد تمایز، تمرکز بر پیروزی بر رقبا از طریق ایجاد مزیت رقابتی است. شایان ذکر است که در این مقاله ضمن ارائه توضیحاتی پیرامون زنجیره ارزش و تحلیل آن، اطلاعاتی در مورد زنجیره ارزش پورتر که یکی از متداول ترین مدل های زنجیره ارزش است ارائه شد. علاوه بر ابن، زنجیره ارزش را به عنوان یک مفهوم گسترده یا زنجیره تامین که بر تامین نیازهای تولید تمرکز دارد، مقایسه کردیم.
